1.
Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi
yaiku runtute swara ing ukara, wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng
wanda utawa tembung ing saburine.
Tuladha
:
Kudu jujur yen kowe kepingin makmur.
Ana dina ana upa, ana awan ana pangan
Ing ukara kasebut ana swara kang runtut saengga kepenak
dirungokake yaiku swara “ur”. Ana ing ukara kapindho ana swara kang runtut
yaiku swara “a” lan swara “ an”.
Purwakanthi
ana werna telu yaiku :
a. Purwakanthi guru swara: yaiku purwakanthi kang runtut swarane.
Tuladha:
Watake putri kudu gemi, nastiti, lan ngati-ati
Gliyak-gliyak tumindak, alon-alon waton kelakon
Yen gelem obah bakal mamah
b. Purwakanthi guru sastra : yaiku purwakanthi kang runtut sastrane utawa tulisane.
Tuladha:
Para mudha kudu nduweni watak tata titi tatag tutug lan tanggon.
Dhasare wong jejodhoan yaiku bobot, bibit, bebed.
Sluman slumun slamet.
c. Purwakanthi lumaksita utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa : yaiku purwakanthi sing tembunge ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing ukara candhake. Tembung guru ing kene tegese paugeran utawa pathokan. Purwakanthi guru swara ateges purwakanthi kang nganggo pathokan swara.
Tuladha :
Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Nora gampang wong urip neng alam donya.
Witing klapa, klapa mudha saupama. Salugune mung mardi reh raharja.
Begja-begjane kang lali, isih begja kang eling lawan waspada.
2.
Parikan
Parikan yaiku
tetembungan utawa unen-unen kang nduweni pathokan utawa paugeran ajeg. Tembunge
liya parikan iku rerangkening tembung kang awewaton gunggunging wanda,
runtuting swara (vokal), lan nganggo pathokan pambuka sarta tundhone isi dadi
bakuning karep (maksud). Ing piwulang basa Indonesia parikan iku diarani pantun.Ciri-cirine :
a. Cacahe
wanda ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
b. Ukara
kang ngarep mung kanggo bebuka, dene ukara sabanjure minangka isi (wose).
c. Tibaning
swara ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
d. Parikan
bisa kedadeyan saka rong gatra, nanging uga bisa patang gatra.
e. Bisa
kedadeyan saka patang wanda saben sagatra lan uga bisa kedadeyan saka wolung
wanda saben Sagatra.
Tuladhane :
a. Parikan
kedadeyan saka rong gatra.
Tuladha :
- Wajik klethik, gula jawa.
Kalah dhisik, ora papa.
- Kutha Kendhal, kali wungu.
Ajar kenal, karo aku.
- Ngasah arit, nganti landhep.
Dadi murid, kudu sregep.
b. Parikan
kang kedadeyan saka patang gatra.
Tuladha:
- Bibi
Surip tuku klobot,
Pethuk
encik tawa roti.
Uwong
urip pancen abot,
Mula becik ngati-ati.
- Jangan kacang jangan kara,
Kaduk uyah kurang gula.
Piwelingku mring pra mudha,
Aja wedi ing rekasa.
3.
Wangsalan
Wangsalan
yaiku unen-unen utawa tetembungan sing saemper cangkriman, nanging batangane
(wangsulane) wis dikandhakake. Mung anggone ngandhakake ora kanthi melok, jelas
utawa cetha, nanging sarana disebutake sawanda utawa luwih.Wangsalan ana kang
gampang ditegesi, nanging uga ana kang kudu njlimet anggone nggoleki karep kang
saknyatane.
Tuladhane :
(1).
Jenang gula, kowe aja lali
(2).
Njanur gunung, kadingaren kok wis rawuh
(3).
Jangan gori, nganti judheg anggonku ngrasakake
Pratelan ing ndhuwur bisa diarani
wangsalan, amarga nitik saka ukarane wis ana wangsulan tumrap cangkriman kang
dikarepake, yaiku (1) jenang gula iku
arane glali, mula bisa dadi tembung lali, (2) janur gunung iku arane aren,
mula bisa dadi tembung kadingaren,
(3) jangan gori iku arane gudheg mula bisa dadi tembung judheg.
4.
Basa rinengga
Basa rinengga yaiku basa kang kalebu
susastra rinacik mawa basa kang endah. Endahing karangan kasawung sarana isi
kang narik kawigaten lan nyenengake, sarta basa kang edi peni. Edi penining
basa warna-warna, lan katon manawa diucapake. Racikaning basa kang edi peni
karana rinengga-rengga lan warna-warna rerengganing basa. Kajaba marga endahing
basa, karangan katon endah marga becik pangrakite, laras pangrumpakane. Iku
katon ing prakara runtut lan mathis panataning tembung lan ukarane. Endahing
karangan marga cocog pamilihing tembung.
