SERAT WEDHATAMA

SERAT WEDHATAMA

Serat wedhatama yakuwe salah siji asil karya sastrane KGPAA / KGPH Mangkunegara IV. Wedhatama asale saka tembung wedha ising nduweni teges  “ajara/piwulang/pitutur” lan tama sing nduweni teges “utama/becik”. Sekang kono mula wedhatama nduweni teges piwulang kang utama.

Serat kiye dianggap minangka salah siji puncak estetika sastra Jawa abad ke-19 lan nduweni karakter mistik sing kuat. Serat kuwe ngadeg ing atase 100 pupuh (bait, canto) tembang macapat, kang dibagi dadi lima tembang, yakuwe :

Pangkur (14 pupuh,1 – 14)

Sinom (18 pupuh, 15 -32)

Pucung (15 pupuh, 33 – 47)

Gambuh (35 pupuh, 48-82)

Kinanthi (18 pupuh, 83-100)

PUPUH PANGKUR

(Sembah Raga/Syariat)

1

Mingkar mingkuring angkara,

Akarana karanan mardi siwi,

Sinawung resmining kidung,

Sinuba sinukarta,

Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung

Kang tumrap neng tanah Jawa,

Agama ageming aji.

2

Jinejer neng Wedatama

Mrih tan kemba kembenganing pambudi

Mangka nadyan tuwa pikun

Yen tan mikani rasa,

yekti sepi asepa lir sepah, samun,

Samangsane pasamuan

Gonyak ganyuk nglilingsemi.

3

Nggugu karsaning priyangga,

Nora nganggo peparah lamun angling,

Lumuh ing ngaran balilu,

Uger guru aleman,

Nanging janma ingkang wus waspadeng semu

Sinamun ing samudana,

Sesadon ingadu manis

4

Si pengung nora nglegawa,

Sangsayarda deniro cacariwis,

Ngandhar-andhar angendhukur,

Kandhane nora kaprah,

saya elok alangka longkanganipun,

Si wasis waskitha ngalah,

Ngalingi marang si pingging.

5

Mangkono ngelmu kang nyata,

Sanyatane mung weh reseping ati,

Bungah ingaran cubluk,

Sukeng tyas yen denina,

Nora kaya si punggung anggung gumrunggung

Ugungan sadina dina

Aja mangkono wong urip.

6

Urip sepisan rusak,

Nora mulur nalare ting saluwir,

Kadya guwa kang sirung,

Sinerang ing maruta,

Gumarenggeng anggereng

Anggung gumrunggung,

Pindha padhane si mudha,

Prandene paksa kumaki.

7

Kikisane mung sapala,

Palayune ngendelken yayah wibi,

Bangkit tur bangsaning luhur,

Lha iya ingkang rama,

Balik sira sarawungan bae durung

Mring atining tata krama,

Nggon-anggon agama suci.

8

Socaning jiwangganira,

Jer katara lamun pocapan pasthi,

Lumuh asor kudu unggul,

Semengah sesongaran,

Yen mangkono keno ingaran katungkul,

Karem ing reh kaprawiran,

Nora enak iku kaki.

9

Kekerane ngelmu karang,

Kekarangan saking bangsaning gaib,

Iku boreh paminipun,

Tan rumasuk ing jasad,

Amung aneng sajabaning daging kulup,

Yen kapengok pancabaya,

Ubayane mbalenjani.

10

Marma ing sabisa-bisa,

Bebasane muriha tyas basuki,

Puruita-a kang patut,

Lan traping angganira,

Ana uga angger-ugering kaprabun,

Abon-aboning panembah,

Kang kambah ing siyang ratri.

11

Iku kaki takok-eno,

marang para sarjana kang martapi

Mring tapaking tepa tulus,

Kawawa nahen hawa,

Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu

Tan mesthi neng janma wredha

Tuwin mudha sudra kaki.

12

Sapantuk wahyuning Gusti Allah,

Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit,

Bangkit mikat reh mangukut,

Kukutaning jiwangga,

Yen mengkono kena sinebut wong sepuh,

Lire sepuh sepi hawa,

13

Tan samar pamoring sukma,

Sinuksmaya winahya ing ngasepi,

Sinimpen telenging kalbu,

Pambukaning warana,

Tarlen saking liyep layaping aluyup,

Pindha pesating sumpena,

Sumusuping rasa jati.

14

Sejatine kang mangkana,

Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi,

Bali alaming ngasuwung,

Tan karem karameyan,

Ingkang sipat wisesa winisesa wus,

Mulih mula mulanira,

Mulane wong anom sami..

PUPUH SINOM

(Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat)

15

Nulada laku utama

Tumrape wong Tanah jawi,

Wong agung ing Ngeksiganda,

Panembahan Senopati,

Kepati amarsudi,

Sudane hawa lan nepsu,

Pinepsu tapa brata,

Tanapi ing siyang ratri,

Amamangun karyenak tyasing sesama.

16

Samangsane pasamuan,

mamangun marta martani,

Sinambi ing saben mangsa,

Kala kalaning asepi,

Lelana teki-teki,

Nggayuh geyonganing kayun,

Kayungyun eninging tyas,

Sanityasa pinrihatin,

Puguh panggah cegah dhahar lawan nendra.

17

Saben mendra saking wisma,

Lelana lalading sepi,

Ngingsep sepuhing supana,

Mrih pana pranaweng kapti,

Tis tising tyas marsudi,

Mardawaning budya tulus,

Mesu reh kasudarman,

Neng tepining jalanidhi,

Sruning brata kataman wahyu dyatmika.

18

Wikan wengkoning samodra,

Kederan wus den ideri,

Kinemat kamot hing driya,

Rinegan segegem dadi,

Dumadya angratoni,

Nenggih Kangjeng Ratu Kidul,

Ndedel nggayuh nggegana,

Umara marak maripih,

Sor prabawa lan wong agung Ngeksiganda

19

Dahat denira aminta,

Sinupeket pangkat kanthi,

Jroning alam palimunan,

ing pasaban saben sepi,

Sumanggem anyanggemi,

Ing karsa kang wus tinamtu,

Pamrihe mung aminta,

Supangate teki-teki,

Nora ketang teken janggut suku jaja.

20

Prajanjine abipraya,

Saturun-turuning wuri,

Mangkono trahing ngawirya,

Yen amasah mesu budi,

Dumadya glis dumugi,

Iya ing sakarsanipun,

Wong agung Ngeksiganda,

Nugrahane prapteng mangkin,

Trah tumerah dharahe padha wibawa.

.

21

Ambawani tanah Jawa,

Kang padha jumeneng aji,

Satriya dibya sumbaga,

Tan lyan trahing Senopati,

Pan iku pantes ugi,

Tinelad labetipun,

Ing sakuwasanira,

Enake lan jaman mangkin,

Sayektine tan bisa ngepleki kuna.

22

Lowung kalamun tinimbang,

Ngaurip tanpa prihatin,

Nanging ta ing jaman mangkya,

Pra mudha kang den karemi,

Manulad nelad nabi,

Nayakengrat gusti rasul,

Anggung ginawe umbag,

Saben seba mampir masjid,

Ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat.

.

23

Anggung anggubel sarengat,

Saringane tan den wruhi,

Dalil dalaning ijemak,

Kiyase nora mikani,

Ketungkul mungkul sami,

Bengkrakan mring masjid agung,

Kalamun maca kutbah,

Lelagone Dandanggendis,

Swara arum ngumandhang cengkok palaran

24

Lamun sira paksa nulad,

Tuladhaning Kangjeng Nabi,

O, ngger kadohan panjangkah,

Wateke tan betah kaki,

Rehne ta sira Jawi,

Sathithik bae wus cukup,

Aywa guru aleman,

Nelad kas ngepleki pekih,

Lamun pangkuh pangangkah yekti karahmat.

25

Naging enak ngupa boga,

Reh ne ta tinitah langip,

Apata suweting Nata,

Tani tanapi agrami,

Mangkono mungguh mami,

Padune wong dahat cubluk,

Durung wruh cara arab,

Jawaku wae tan ngenting,

Parandene paripaksa mulang putra.

26

Saking duk maksih taruna,

Sadhela wus anglakoni,

Aberag marang agama,

Maguru anggering kaji,

Sawadine tyas mami,

Banget wedine ing mbesuk,

Pranatan ngakir jaman,

Tan tutug kaselak ngabdi,

Nora kober sembahyang gya tinimbalan.

Dikarenakan waktu masih muda,

Hanya sebentar aku melaksanakan

Ketertarikanku pada agama,

Berguru menimba ilmu pada yang haji,

maka yang terpendam dalam hatiku

sangat takut akan hari kemudian,

Keadaan di akhir zaman,

Tidak tuntas keburu “mengabdi”

Tidak sempat sembahyang sudah dipanggil.

27

Marang ingkang asung pangan,

Yen kesuwen den dukani,

Abubrah kawur tyas ingwang,

Lir kiyamat saben ari,

Bot Allah apa Gusti,

Tambuh-tambuh solahingsun,

Lawas lawas nggraita,

Rehne ta suta priyayi,

Yen mamriha dadi kaum temah nistha.

28

Tuwin ketip suragama,

Pan ingsun nora winaris,

Angur baya ngantepana,

Pranatan wajibing urip,

Lampahan angluluri,

Kuna kumunanira,

Kongsi tumekeng samangkin,

Kikisane tan lyan amung ngupa boga.

29

Bonggan kan tan merlokna,

Mungguh ugering ngaurip,

Uripe lan tri prakara,

Wirya arta tri winasis,

Kalamun kongsi sepi,

Saka wilangan tetelu,

Telas tilasing janma,

Aji godhong jati aking,

Temah papa papariman ngulandara.

30

Kang wus waspadha ing patrap,

Manganyut ayat winasis,

Wasana wosing jiwangga,

Melok tanpa aling-aling,

Kang ngalingi kalingling,

Wenganing rasa tumlawung,

Keksi saliring jaman,

Angelangut tanpa tepi,

Yeku ingaran tapa tapaking Hyang Suksma.

31

Mangkono janma utama,

Tuman tumanem ing sepi,

Ing saben rikala mangsa,

Masah amemasuh budi,

Laire anetepi,

Ing reh kasatriyanipun,

Susilo anor raga,

Wignya met tyasing sesami,

Yeku aran wong barek berag agama.

32

Ing jaman mengko pan ora,

Arahe para taruni,

Yen antuk tuduh kang nyata,

Nora pisan den lakoni,

Banjur njujurken kapti,

Kakekne arsa winuruk,

Ngandelken gurunira,

Panditane praja sidik,

Tur wus manggon pamucunge Mring makripat

PUPUH PUCUNG

(Sembah Jiwa/Hakikat)

33

Ngelmu iku kalakone kanthi laku

Lekase lawan kas

Tegese kas nyantosani

Setya budya pangekese dur angkara

34

Angkara gung neng angga anggung gumulung

Gegolonganira

Triloka lekeri kongsi

Yen den umbar ambabar dadi rubeda.

35

Beda lamun kang wus sengsem reh ngasamun

Semune ngaksama

Sasamane bangsa sisip

Sarwa sareh saking mardi martatama

36

Taman limut durgameng tyas kang weh limput

Karem ing karamat

Karana karoban ing sih

Sihing sukma ngrebda saardi pen🇰 🇦 🇰 🇮 .

Yeku patut tinulat tulat tinurut,

 sapituduhira,

Aja kaya jaman mangkin

Keh pra mudha mundhi diri rapal makna

38

Durung becus kesusu selak besus amaknani rapal

Kaya sayid weton mesir

Pendhak-pendhak angendhak

Gunaning jalma

39

Kang kadyeku Kalebu wong ngaku aku akale alangka

Elok Jawane denmohi

Paksa langkah ngangkah met

Kawruh ing Mekah

40

Nora weruh rosing rasa kang rinuruh

lumeketing angga

anggere padha marsudi

kana kene kaanane nora beda

41

Uger lugu den ta mrih pralebdeng kalbu

Yen kabul kabuka

Ing drajat kajating urip

Kaya kang wus winahya sekar srinata

42

Basa ngelmu

Mupakate lan panemune

Pasahe lan tapa

Yen satriya tanah Jawi

Kuna-kuna kang ginilut tripakara

43

Lila lamun

kelangan nora gegetun

Trima yen ketaman

Sakserik sameng dumadi

Tri legawa nalangsa srah ing Bathara

44

Bathara gung

Inguger graning jajantung

Jenek Hyang wisesa

Sana pasenedan suci

Nora kaya si mudha mudhar angkara

45

Nora uwus

Kareme anguwus uwus

Uwose tan ana

Mung janjine muring-muring

Kaya buta buteng betah anganiaya

46

Sakeh luput

Ing angga tansah linimput

Linimpet ing sabda

Narka tan ana udani

Lumuh ala ardane ginawa gada

47

Durung punjul

Ing kawruh kaselak jujul

Kaseselan hawa

Cupet kapepetan pamrih

tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa

PUPUH GAMBUH

(Langkah Catur Sembah)

48

Samengko ingsun tutur

Sembah catur supaya lumuntur

Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki

Ing kono lamun tinemu

Tandha nugrahaning Manon

49

Sembah raga punika

Pakartine wong amagang laku

Susucine asarana saking warih

Kang wus lumrah limang wektu

Wantu wataking weweto

50

Inguni uni durung

Sinarawung wulang kang sinerung

Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit

Mintokken kawignyanipun

Sarengate elok elok

51

Thithik kaya santri Dul

Gajeg kaya santri brai kidul

Saurute Pacitan pinggir pasisir

Ewon wong kang padha nggugu

Anggere padha nyalemong

52

Kasusu arsa weruh

Cahyaning Hyang kinira yen karuh

Ngarep arep urub arsa den kurebi

Tan wruh kang mangkono iku

Akale kaliru enggon

53

Yen ta jaman rumuhun

Tata titi tumrah tumaruntun

Bangsa srengat tan winor lan laku batin

Dadi nora gawe bingung

Kang padha nembah Hyang Manon

54

Lire sarengat iku

Kena uga ingaran laku

Dhingin ajeg kapindone ataberi

Pakolehe putraningsun

Nyenyeger badan mrih kaot

55

Wong seger badanipun

Otot daging kulit balung sungsum

Tumrah ing rah memarah antenging ati

Antenging ati nunungku

Angruwat ruweding batos

56

Mangkono mungguh ingsun

Ananging ta sarehne asnafun

Beda beda panduk pandhuming dumadi

Sayektine nora jumbuh

Tekad kang padha linakon

57

Nanging ta paksa tutur

Rehne tuwa tuwase mung catur

Bok lumuntur lantaraning reh utami

Sing sapa temen tinemu

Nugraha geming kaprabon

58

Samengko sembah kalbu

Yen lumintu uga dadi laku

Laku agung kang kagungan Narapati

Patitis tetesing kawruh

59

Sucine tanpa banyu

Mung nyunyuda mring hardaning kalbu

Pambukane tata titi ngati ati

Atetep telaten atul

Tuladan marang waspaos

60

Mring jatining pandulu

Panduk ing ndon dedalan satuhu

Lamun lugu legutaning reh maligi

Lageane tumalawung

Wenganing alam kinaot

61

Yen wus kambah kadyeku

Sarat sareh saniskareng laku

Kalakone saka eneng ening eling

Ilanging rasa tumlawung

Kono adiling Hyang Manon

62

Gagare ngunggar kayun

Tan kayungyun mring ayuning kayun

Bangsa anggit yen ginigit nora dadi

Marma den awas den emut

Mring pamurunging kalakon

63

Samengko kang tinutur

Sembah katri kang sayekti katur

Mring Hyang Sukma sukmanen saari ari

Arahen dipun kacakup

Sembaling jiwa sutengong

64

Sayekti luwih perlu

Ingaranan pepuntoning laku

Kalakuwan tumrap kang bangsaning batin

Sucine lan awas emut

Mring alaming lama maot

Sungguh lebih penting, yang

65

Ruktine ngangkah ngukut

Ngiket ngruket triloka kakukut

Jagad agung ginulung lan jagad alit

Den kandel kumadel kulup

Mring kelaping alam kono

66

Kaleme mawi limut

Kalamatan jroning alam kanyut

Sanyatane iku kanyatan kaki

Sejatine yen tan emut

Sayekti tan bisa awor

67

Pamete saka luyut

Sarwa sareh saliring panganyut

Lamun yitna kayitnan kang mitayani

Tarlen mung pribadinipun

Kang katon tinonton kono

68

Nging away salah surup

Kono ana sajatining urub

Yeku urub pangareb uriping budi

Sumirat sirat narawung

Kadya kartika katonton

69

Yeku wenganing kalbu

Kabukane kang wengku winengku

Wewengkone wis kawengku neng sireki

Nging sira uga kawengku

Mring kang pindha kartika byor

70

Samengko ingsun tutur

Gantya sembah ingkang kaping catur

Sembah rasa karasa wosing dumadi

Dadine wis tanpa tuduh

Mung kalawan kasing batos

71

Kalamun durung lugu

Aja pisan wani ngaku aku

Antuk siku kang mangkono iku kaki

Kena uga wenang muluk

Kalamun wus padha melok

72

Meloke ujar iku

Yen wus ilang sumelanging kalbu

Amung kandel kumandel

Amarang ing takdir

Iku den awas den emut

Den memet yen arsa momot

73

Pamoting ujar iku

Kudu santosa ing budi teguh

sarta sabar tawekal legaweng ati

Trima lila ambeg sadu

Weruh wekasing dumados

74

Sabarang tindak tanduk

Tumindake lan sakadaripun,

Den ngaksama kasisipaning sesami,

Sumimpanga ing laku dur,

Hardaning budi kang ngrodon.

75

Dadya weruh iya dudu,

Yeku minangka pandaming kalbu,

Ingkang buka ing kijab bullah agaib,

Sesengkeran kang sinerung,

Dumunung telenging batos.

76

Rasaning urip iku,

Krana momor pamoring sawujud,

Wujudollah sumrambah ngalam sakalir,

Lir manis kalawan madu,

Endi arane ing kono.

77

Endi manis endi madu,

Yen wis bisa nuksmeng pasang semu,

Pasamoaning hebing kang Mahasuci,

Kasikep ing tyas kacakup,

Kasat mata lair batos.

78

Ing batin tan kaliru

Kedhap kilap liniling ing kalbu,

Kang minangka colok celaking Hyang Widhi,

Widadaning budi sadu,

Pandak panduking liru nggon.

79

Nggonira mrih tulus,

Kalaksitaning reh kang rinuruh,

Nggyanira mrih wiwal warananing gaib,

Paranta lamun tan weruh,

Sasmita jatining endhog.

80

Putih lan kuningipun,

Lamun arsa titah,titah teka mangsul,

Dene nora mantra-mantra yen ing lair,

Bisa aliru wujud,

Kadadeyane ing kono.

81

Istingarah tan metu,

Lawan istingarah tan lumebu,

Dene ing njro wekasane dadi njawi,

Rasakna kang tuwajuh,

Aja kongsi kabasturon.

82

Karana yen kebanjur,

Kajantaka tumekeng saumur,

Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,

Dadi wong ina tan weruh,

Dheweke den anggep dayoh.

PUPUH KINANTHI

83

Mangka kanthining tumuwuh,

Salami mung awas eling,

Eling lukitaning alam,

Dadi wiryaning dumadi,

Supadi nir ing sangsaya,

Yeku pangreksaning urip.

84

Marma den taberi kulup,

Anglung lantiping ati,

Rina wengi den anedya,

Pandak panduking pambudi,

Bengkas kahardaning driya,

Supaya dadya utami.

85

Pangasahe sepi samun,

Aywa esah ing salami,

Samangsa wis kawistara,

Lalandhepe mingis mingis,

Pasah wukir reksamuka,

Kekes srabedaning budi.

86

Dene awas tegesipun,

Weruh warananing urip,

Miwah wisesaning tunggal,

Kang atunggil rina wengi,

Kang mukitan ing sakarsa,

Gumelar ngalam sakalir.

87

Aywa sembrana ing kalbu,

Wawasen wuwus sireki,

Ing kono yekti karasa,

Dudu ucape pribadi,

Marma den sembadeng sedya,

Wewesen praptaning uwis.

88

Sirnakna semanging kalbu,

Den waspada ing pangeksi,

Yeku dalaning kasidan,

Sinuda saka sethithik,

Pamothahing nafsu hawa,

Linalantih mamrih titih.

89

Aywa mematuh nalutuh,

Tanpa tuwas tanpa kasil,

Kasalibuk ing srabeda,

Marma dipun ngati-ati,

Urip keh rencananira,

Sambekala den kaliling.

90

Umpamane wong lumaku,

Marga gawat den liwati,

Lamun kurang ing pangarah,

Sayekti karendhet ing ri.

Apese kasandhung padhas,

Babak bundhas anemahi.

91

Lumrah bae yen kadyeku,

Atetamba yen wus bucik,

Duweya kawruh sabodhag,

Yen tan nartani ing kapti,

Dadi kawruhe kinarya,

Ngupaya kasil lan melik.

92

Meloke yen arsa muluk,

Muluk ujare lir wali,

Wola wali nora nyata,

Anggepe pandhita luwih,

Kaluwihane tan ana,

Kabeh tandha tandha sepi.

93

Kawruhe mung ana wuwus,

Wuwuse gumaib gaib,

Kasliring thithik tan kena,

Mancereng alise gathik,

Apa pandhita antiga,

Kang mangkono iku kaki,

94

Mangka ta kang aran laku,

Lakune ngelmu sejati,

Tan dahwen pati openan,

Tan panasten nora jail,

Tan njurungi ing kahardan,

Amung eneng mamrih ening.

95

Kaunanging budi luhung,

Bangkit ajur ajer kaki,

Yen mangkono bakal cikal,

Thukul wijining utami,

Nadyan bener kawruhira,

Yen ana kang nyulayani.

96

Tur kang nyulayani iku,

Wus wruh yen kawruhe nempil,

Nanging laire angalah,

Katingala angemori,

Mung ngenaki tyasing liyan,

Aywa esak aywa serik.

97

Yeku ilapating wahyu,

Yen yuwana ing salami,

Marga wimbuh ing nugraha,

Saking heb Kang mahasuci,

Cinancang pucuking cipta,

Nora ucul ucul kaki.

98

Mangkono ingkang tinamtu,

Tampa nugrahaning Widhi,

Marma ta kulup den bisa,

Mbusuki ujaring janmi,

Pakoleh lair batinnya,

Iyeku budi premati.

99

Pantes tinulat tinurut,

Laladane mrih utami,

Utama kembanging mulya,

Kamulyan jiwa dhiri,

Ora ta yen ngeplekana,

Lir leluhur nguni-uni.

100

Ananging ta kudu kudu,

Sakadarira pribadi,

Aywa tinggal tutuladan,

Lamun tan mangkono kaki,

Yekti tuna ing tumitah,

Poma kaestokna kaki.